ამერიკის ლიტერატურულ კრიტიკაში დიდი დავაა იმის გამო, თუ კონკრეტულად, რომელი პოეტი იწყებს ახალ ერას ამერიკული პოეზიისას, ვინ სდგას მეოცე საუკუნის ამერიკული პოეზიის სათავეებთან. ყველაზე ავტორიტეტული ანთოლოგია ახალი ამერიკული პიეზიისა, „პინგვინის“ ანთოლოგიიაა, რომელიც ემილი დიკინსონით იწყებს ამ ახალ ერას. მიუხედავად იმისა, რომ დიკინსონი მეცხრამეტე საუკუნის მიწურულში ცხოვრობდა(1830-1886), ლიტერატურის მკვლევართა იმ აზრისაა, რომ ემილი დიკინსონმა უდიდესი ზეგავლენა მოახდინა ახალი ამერიკული პოეზიის განვითარებაზე. მაგრამ არიან კრიტიკოსები, რომელნიც თვლიან, რომ ამ ახალი ერის დამწყებია პოეტი-რეალისტების დიდი ხუთეულის ერთ-ერთი წარმომადგენელი-ედვინ არლინგტონ რობინსონი (1889-1935), ყველაზე მეტად „ინგლისელი“ პოეტი ახალ ამერიკელ პოეტებს შორის. შემთხვევითი როდია ის გარემოება, რომ კრიტიკოსის, ჯეფრი მურის თქმით, მისი მშობლიური ქალაქი გარდინერი, სადაც ის აღიზარდა, ყველაზე მეტად ინგლისური ქალაქია აშშ-ში. რობინსონმა განსაკუთრებით ფორმის მხრივ უერთგულა ინგლისურ პოეზიას, მან არ უკუაგდო სხვა ამერიკელი პოეტების მსგავსად მდიდარი ტრადიციები ინგლისური ბოლორითმოვანი ლექსისა. მისი „რეალისტობა“ კი იმაში მდგომარეობს, რომ იგი, რომანტიკოსთა საპირისპიროდ, მხოლოდ აღზევებულ და განყენებულ სინამდვილეს როდი უკავშირებს თავის პოეზიას, – მისთვის შთაგონების ძირითადი წყაროა ადამიანური ცხოვრება მთელი თავისი წყლულებებითა და ტრაგედიებით. მისი ლექსი ამასთან, როგორც ითქვა, გამოირჩევა ფორმის კლასიკური ფორმის კლასიკური დახვეწილობით, ხოლო თემატიკა ხშირად ენეთესავება ინგლისური და საერთოდ, ევროპული ლიტერატურის ტრადიციებს: არტურის ციკლის ლეგენდებს, კელტურ საგებს და ა.შ. მისი ლექსი ერთი შეხედვით მუდამ უბრალოა, მაგრამ ამ უბრალოებით ხდება ერთგვარი შენიღბვა ფარული დრამატიზმის. ხშირად იგი ძლიერ მარტივ თემებს ირჩებს. მას სჩვევია ძლიერ ღრმა ფსიქოლოგიური დაკვირვებები, მას რომანტიკოსი პოეტების მსგავსად მხოლოდ „ძლიერი“ და „რჩეული“ ადამიანები როდი იტაცებს, არამედ უფრო მეტად აინტერესებს უბრალო ადამიანების მნიშვნელობა, მათი განცდები, მათი თავისებურებანი. რობინსონის შემოქმედების ეს მხარე ნაწილობრივ ენათესავება ედგარ ლი მასტერსსაც, რომელმაც არნახული ფსიქოლოგოური დამაჯერებლობით წარმოგვიჩინა შუა დასავლეთის ერთ-ერთი პატარა ქალაქის მკვიდრთა შინაგანი სამყარო. მასტერსის წიგნი „სპუნ რივერის ანთოლოგია“, როგორც უკვე ითქვა, ერთ-ერთი ყველაზე პოპულარული წიგნია ამერიკულ პოეზიაში. მასტერსის თქმით, მისი მიზანი იყო მოეცა ერთგვარი დანტესეული „ღვთაებრივი კომედია“ შუა დასავლეთის პატარა ქალაქის ცხოვრებისა. იგი ამ წიგნში ალაპარაკებს მიცვალებულებს თავიანთ ცხოვრებაზე, თავიანთ განცდებზე, ზოგჯერ კი მათ საუბარში მოისმის მკაცრი მხილება საზოგადოებრივი წყობილებისა, ზოგჯერ კი მოთქმა ამქვეყნიური ამაოებისა და სხვ.
მასტერსი ეკუთვნის პოეტების იმ პლეადას, რომელთაც სცადეს დაპირისპირებოდნენ რომანტიზმის ტრადიციებს და „წმინდა ხელოვნების“ იდეალებს. მან ფართოდ გაუღო კარი ყოველდღიურ, საყოფაცხობრებო თემებს. თავისუფალი ლექსი, რომელსაც მასტერსი მიმართავს, ძლიერ უახლოვდება პროზაულ მეტყველებას. უნდა ითქვას, რომ მიუხედავად ზედმეტად „საყოფაცხოვრები“ მოტივებისა, მასტერსის პოეზია ალაგ-ალაგ მეტად ფაქიზი ლირიზმით სუნთქავს (მაგ: ლექსი „გორაკი“), სადაც უბრალოდ, ხსენებული ლექსის ავტორის პოეტური კონცეფცია ნათელი ხდება. თუ დავუკვირდებით არა მარტო მის სტრუქტურას, არამედ თემასაც და იმ განწყობილებასაც, რომელსაც ეს ლექსი გადმოსცემს. აღსანიშნავია, რომ აქ არ არიან გმირები ან გამოჩენილი ადამიანები, როგორც ეს ხდებოდა ხოლმე ადრინდელ პოეზიაში, მაგრამ უბრალო ადამიანების „უბრალო“ ტრაგედიები არანაკლებ შემძრავ შთაბეჭდილებას ახდენენ ჩვენზე.
ისიც უნდა ითქვას, რომ აქ ცხოვრება არ არის გაშიშვლებული ბანალურ-ნატურალისტურად, ყოფით ამბებთან დაახლოებისას მასტერსი როდი ხდება ვულგარული, ან როდი ჰკარგავს ზომიერებას ყოველდღუირობის დეტალებზე დაკვირვებისას. ადრინდელი პოეტებიდან განსაკუთრებით გვახსენდება ფრანსუა ვიიონი, რომლის ლექსებსაც ჰგავს ეს ლექსი თავისი უშუალობით, პოეტური განცდის სიხალისით. „სპუნ რივერის“ ეპიტაფიებში მჟღავნდება აგრეთვე ავტორის ოსტატობა სახიათების რამდენიმე შტრიხით გამოკვეთისა. ჩვენს წინაშეა ცოცხალი ხასიათების მთელი გალერეა, რომელნიც გვაოცებენ თავიანთი დამაჯერებლობით, ცხოვრებისეული რეალიზმი აქ უმთავრესად ხასიათების რეალისტურ დახატვაში ვლინდება. უნდა ითქვას, რომ მასტერსი ამ მხრივ ენათესავება უფრო დიდ ამერიკელ პროზაიკოსებს, ვიდრე პოეტებს. შესანიშნავად არის დახატული პოეტი პეტიტი, რომლის რაობაზე წარმოდგენას იძლევა უპირველეს ყოვლისა მისი გვარი, კბილის ექიმი სექსმიტი, რომელიც სკეპტიკოსად გვევლინება, როდესაც ისტორიული პროგრესის გამო საუბრობს. იგი მონოლოგს ამთავრებს თავისი პროფესიის ადამიანისათვის დამახასიათებელი შედარებით: „დიახ, მორალური ჭეშმარიტება გამოხრული კბილია, რომელსაც უნდა გადააკრა ოქროს გვირგვინი“. მაგრამ უნდა ითქვას, რომ „სპუნ რივერის ანთოლოგიაში“ ყველა ლექსი ერთნაირი ოსტატობით როდია დაწერილი. ზოგოერთ მათგანს ახასიათებს ლექსური განწყობილების დაკარგავაც კი. საერთოდ, რჩება მხოლოდ პამფლეტის ან საგაზეთო ქრონიკის მსგავსი რამ. ტ. ს. ელიოტი ნაწილობრივ ამიტომაც უარყოფდა მასტერსის გზას, იგი აღნიშნავდა ამ საფრთხეს, რომელიც შეიძლება გამოიწვიოს ლექსის ნამეტნავმა გაპროზაულებამ.
ასე რომ, რობინსონიც, მასტერსის მსგავსად, „პატარა“ ადამიანის შინაგანი სამყაროთია დაინტერესებული, რადგან ხშირად ამ „პატარა“ ადამიანებში პოულობს იგი დიდბუნებოვნებას, საოცარ კეთილშობილებას, თავდადებას. ამის საუკეთესო მაგალითია მისი ლექსი „რებენ ბრაიტი“. რებენ ბრაიტი, ყასაბი, საყვარელი მეუღლის გარდაცვალების შემდეგ ანგრავს თავის საყასბოს და ხელობას იცვლის. რა დიდი კაცთმოყვარეობა, ადამიანური სიქველის რა ღრმა რწმენა უნდა ჰქონდეს პოეტს, რომელიც ასეთ დეტალებს ამჩნევს ცხოვრებაში! განა როდისმე წარმოიდგენდნენ ადრინდელი რომანტიკოსები, რომ ყასბის ბიოგრაფიიდან რაიმე ფაქტი გამოდგებოდა ასეთი ფაქიზი, ლირიული ლექსის თემად? მაგრამ სწორედ ამაში მდგომარეობს ამერიკელი პოეტი-რეალისტების ნოვატორობა: მათთვის ცხოვრება მხოლოდ იმდენადაა საინტერესო, რამდენადაც იგი გვივიჩვენებს ადამიანური ბუნების სიდიადეს ან სიდუხჭირეს. მათ არ სჩვევიათ იმდაგვარი შიში ცხოვრებისეული მორევის წინაშე, რომელიც კამერულ ესთეტიკოსებს ჰქონდათ. მათში არასდროს იკარგება რწმენა ადამიანისადმი, მაგრამ ამავე დროს ისინი შეძრულნი არიან იმ შავბნელი, დამანგრეველი ინსტიქტების გამოვლინებით, რომელნიც ჯერაც საცნაურნი არიან ადამიანურ ბუნებაში. მათთვისაც, ისევე როგორც უიტმანისათვის, ერთადერთი განკურნება ყველა ამ წყლულთაგან არის სიყვარული, უნივერსალური, ყოვლისმომცველი სიყვარული ადამიანისადმი:
„ავი თუ კარგი, არ განმიკითხავს, მე მიყვარს ყველა
და არაფერს არ ვსჯი აუგად“
ამბობდა უიტმანი. ამ მხრივ პოეტი-რეალისტები მისი ჭეშმარიტი მიმდევრევბი არიან.
რობინსონი მრავალგვარ ტრაგედიებს ამჩნევს ცხოვრებაში. მან შესანიშნავად დაგვიხატა ახალი დროის დინ-კიხოტი მინივერ ჩივი, ეს მოარული ანაქრონიზმი, ფიზიკურად აწმყოში ხოლო სულიერად წარსულში მცხოვრები ადამიანი. ამ ადამიანში თანამედროვე ცხოვრების ვულგარულობა და უხეშობა იწვევენ ერთგვარ საწინააღმდეგო რეაქციას: იგი ხდება წარსულის მოტრფიალე, აწმყოსი მისი ცხოვრება მხოლოდ ფორმალურია. იგი ვეღარ პოულობს ერთიანობას წარსულსა და აწმყოს შორის, რათა ამ ერთიანობიდან გამომდინარემ შუბლგახსნილად შეხედოს მომავალს:
მინივერ ჩივი ჟამთა მოზარე,
ერკინებოდა საწურთოს მუხთალს.
ქვეყნად გაჩენას მოსთქვამდა მწარედ,
ნიადაგ სწუხდა.
მინევერს სწვავდა წარსულის ეშხი,
ხმალთა კვესება, მხედართ ყიჟინი,
(ლომგულ რაინდთა ზმანებით შეშლა
და ცეკვის ჟინი).
იყო მოაზრე სხვათა დიდების
მრავალ სიბრძნეთა მცნობი, უფალი,
ხან რომანტიკის გაბედითების,
ხან ხელოვნების ჭირისუფალი.
უყვარდა ძლიერ მედიჩის გვარი,
თუმც არ ენახა თვალით აროდეს.
ეზმანებოდა ცოდვილთა ჯარი
აწ და მარადის..
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
მინვერ ჩივი გვიან შობილი
ხშირად ფიქრობდა, ხშირად ფიქრობდა:
ცეცხლი თუ სწვავდა ჩაუქრობელი,
ღვინით იქრობდა.
აქ ჩვენს წინაშეა დასრულებული ხასიათი, რომლის თავისებურებათა გადმოსაცემად პოეტს არ დასჭირვებია მისი ჩვენება სხვადასხვაგვარ რთულ სიტუაციებში: მინევერ ჩივი ტიპიური წარმომადგენელია თანამედროვე დასავლეთის დეზორიენტირებული ინტელიგენციისა, ეს არის ტიპი ადამიანისა, რომელიც ილლუზორულ სამყაროში ცხოვრობს ნაცვლად რეალურისა. აქვს ილლუზორული განცდები და აზრები, იგი უძლიერესია ცხოვრების სირთულეთა დაძლევაში, ასე რომ, წარსულისადმი ცალმხრივი ტრფიალი მხოლოდ ნიღაბია მისი სისუსტისა. დამახასიათებელია აგრეთვე მისი ალკოჰოლიზმი, როგორც სინამდვილისაგან გაქცევის საშუალება. მსგავსი ტრაგედიაა მოცემული ლექსში “ მისტერ ფლადის ქეიფი”, სადაც მოხუცი ებენ ფლადი, რომელიც ისეთსავე ირრეალურ სამყაროში ცხოვრობს, როგორშიაც მინივერ ჩივი, ადის შუაღამისას მთაზე, რომელიც მის მშობლიურ ქალაქს დაჰყურებს და მარტოდმარტო წარმოსთქვამს სადღეგრძელოებს.
მაგრამ მიუხედავად იმისა, რომ პოეტი აშკარა ირონიით გვიხატავს ამგვარ ადამიანებს, ერთი რამ მაინც ნათელია, მას დიდი სიყვარული აქვს თავისი გმირებისა, ღრმა თანაგრძნობა გამოსჭვივის ლექსის თითოეულ სტრიქონში, თავისი ბუნების რომელიღაც ნიშნებით იგი ენათესავება კიდევაც მათ. მაგრამ მიუხედავად ყველაფრისა, ეს გმირები მაინც დადებითი ადამიანები არიან. ისინი ვერ შეეგუენ თანამედროვე საზოგადოების გულარძნილობას, მისთვის უცხოა ახალი ეპოქის ბანალური მერკანტელიზმი. ისინი ვერ ახორციელებენ თანადროულობაში თავიანთ ეთიურ იდეალებს, და ამიტომ ოცნების სამყაროს არჩევენ რეალურ სინამდვილეს.
რობინსონი, როგორც უკვე აღინიშნა, კლასიკურ საზომებს არ ღალატობს ლექსთაწყობაში. ტრიმეტრი და ტეტრამეტრი ყველაზე ხშირად გვხვდება მის ლექსებში. ხშირად უბრუნდება იგი აგრეთვე იტალიური სონეტის ფორმას. მისი ენა განსაკუთრებით უახლოვდება სასაუბრო მეტყველებას დიდ პოემებში “კაპიტანი კრეგი”, “ბენ ჯონსონი ართობს სტრეტოფორდელ სტუმარს”, “წინაღამე” და სხვ. მის შემოქმედებაში აღარ ფიგურირებენ რომანტიზმის გაცვეთილი ტროპები, მისი სტრიქონისათვის სრულიად უცხოა ყოველგვარი მანერიზმი და ხელოვნურობა. მასთან საერთოდ უარყოფილია, ისევე როგორც სხვა პოეტ-რეალისტებსთან, პოეტური მეტყველების რომანტიკული გაგება. უნდა ითქვას, რომ ეს იმით როდია გამოწვეული, რომ რობინსონის პოეზია მხოლოდ ყოველდღიური ცხოვრებით საზრდოობს. მისი პოეზიისათვის არ არის უცხო რომანტიზმისათვის დამახასიათებელი თემები, ოღონდ უნდა ითქვას, რომ იგი სრულიად სხვაგვარი ფორმით გადმოსცემს ღრმა, ზოგადსაკაცობრიო აზრებს. აქ თითქოსდა მოგვესმის განმარტოების ჟამს ღრმა მედიტაციაში ჩაძირული პოეტის შინაგანი ხმა. იგი ბუნებრივია და უშუალო. მის მაღალ გულწრფელობას განაპირობებს გარეგანი უბრალოება – აქ რობინსონი უკვე გვევლინება არა მარტო როგორც მახვილი თვალის მქონე ყოფითი მხატვარი, არამედ, როგორც ზემხედველი პოეტი მოაზროვნე.
რობინსონის მსოფლმხედველობის ჩამოყალიბებაზე დიდი გავლენა მოახდინა ემერსონის ტრასცენდენტალიზმმა. უნდა ითქვას, რომ მისი ესთეტიკის ძირითადი დებულებების ამ მსოფლმხედველობიდან გამომდინარეობენ.
“ტრანსცენდენტალიზმი” ეწოდა აზრის მიმართულებას, რომელიც პოპულარული გახდა ამერიკის ინტელიგენციის წრეებში XIX საუკუნის პირველ ნახევარში. ემერსონი, როგორც ითქვა, ცენტრალური ფიგურაა ტრანსცენდენტალისტებს შორის. მან, როგორც მოაზროვნემ, მქადაგებელმა და პოეტმა, დიდი გავლენა მოახდინა ამერიკის კულტურული ცხოვრების განვითარებაზე.
ამერიკული ლიტერატურის განვითარებასთან მჭიდროდ არის დაკავშირებული ფილოსოფიური აზრის განვითარება ამ ქვეყანაში. ემერსონის ფილოსოფია ერთ-ერთი უმთავრესი მოვლენაა ამ მხრივ, რომლის შესწავლაც აუცილებელია, რათა ნათელი მოეფინოს ამერიკის სულიერი ცხოვრების განვითარების მთავარ ეტაპებს.
ემერსონის ნააზრევი უკავშირდება, ერთი მხრივ, გერმანულ იდეალიზმს, ხოლო, მეორე მხრივ, ინგლისელი პოეტი-ფილოსოფოსის კოლრიჯისა და ისტორიკოსის კარლაილის ნააზრევს. ემერსონის ესსეებში გვესაუბრება თეოლოგი, ფილოსოფოსი, ისტორიკოსი, ლიტერატურის კრიტიკოსი და ესთეტიკოსი. მრავალი დარგის მრავალ პრობლემას მოჰფინა მან ნათელი თავისი ხანგრძლივი მოღვაწეობის მანძილზე.
თავიდან ემერსონი ბოსტონის სასულიერო წრიდან იყო გამოსული. განათლება მიიღო ბოსტონის ლათინურ სასწავლებლებში, შემდეგ – ჰარვარდის უნივერსიტეტში. აღსანიშნავია, რომ მან ახალგაზრდობაშივე დაიწყო ბრძოლა მონათმფლობელური კანიბალიზმის წინააღმდეგ. 1831 წელს მან თავისი ეკლესია გადააქცია მონათმფლობელობის წინააღმდეგ მქადაგებელთა ტრიბუნად და თავშესაყრელ ადგილად. ამ მხრივ იგი ერთ-ერთი ფუძემდებელთაგანია იმ მოძრაობისა რომელიც დღესაც გრძელდება ამერიკაში და რომელიც მიზნად ისახავს ზანგთა ემანსიპაციას. 1832 წელს იგი ინგლისს მიემგზავრება, რათა მოინახულოს კოლრიჯი, უორდსვორტი და კარლაილი. შემდეგ იგი ბრუნდება კვლავ ამერიკაში და განაგრძობს გაცხოველებულ მოღვაწეობას. ამავე დროს აარსებს ტრასცენდენტალისტების კლუბს.
ემერსონისათვის ცხოვრების უზენაესი მიზანია ადამიანის თვითსრულყოფა და თვითშემეცნება, უმაღლესი გამოცხადებაა მისთვის ის, რომ ღმერთი მკვიდრობს თავად ადამიანშიც. მისი აზრით, გარესამყაროს საგანთა შემეცნებასთან ერთად ადამიანმა უნდა შეიმეცნოს მათი პრინციპები საკუთარ თავშივე, რამდენადაც არსებობს შინაგანი კავშირი ადამიანის სულსა და გარესამყაროს საგნებს შორის. ემერსონი და ტრანსცენდენტალისტები უპირისპირდებიან ფრანგ განმანათლებელთა რაციონალიზმს. ისინი უარყოფენ სამყაროს და ადამიანის სრული რაციონალიზების შესაძლებლობას, მაგრამ ამავე დროს, მათ აქვთ რწმენა აზროვნების ძალისა, რითაც ისინი გერმანულ იდეალიზმს უახლოვდებიან. ემერსონი აკრიტიკებს მისი ეპოქისათვის დამახასიათებელ ისტორიულ თვალთახედვას, რომელიც ფაქტების აღნიშვნითა და თარიღების დადგენითაა გართული. იგი ამბობს, რომ ამ მხრივ პოეზია უარყოფს დაწერილ ისტორიას, იგი ხელახლა ქმნის მას. ისტორიის ცოცხალი აღწერა გავლენას ახდენს თანამედროვეობაზე. ეს ერთ-ერთი ხელისშემწყობი ფაქტორია საზოგადოებრივი პროგრესისა.
კარლაილი ისტორიული პრესპექტივების ჭვრეტისას პესიმისტურ თვალსაზრისამდე მიდის. სევდიანი განწყობილება იშვიათად სტოვებს მას, ვინაიდან იგი გრძნობს ქაოტური ძალების მომძლავრების საფრთხეს ევროპის სოციალურ ცხოვრებაში. “ძველი სამოსელი” თანამედროვე ადამიანის მოთხოვნილებათა პირისპირ. მოძველებული დოგმების საშუალებით შეუძლებელია ადამიანთა შეგნებამდე მიტანა სულიერი ჭეშმარიტებებისა. ემერსონიც ამ თვალსაზრისს ადგას, ოღონდ იგი ჰპოვებს ხსნას “ახალი ინსპირაციის” მიღებაში. იგი ხედავს იმ მანკიერებებს, რომელნიც აღმოცენდნენ ისტორიული ქრისტიანობის განვითარების მანძილზე და მოითხოვს გაბედულ რეფორმებს რელიგიის სფეროში. მაგალითად, მისი აზრით, საიდუმლო სერობა თავდაპირველად არ იყო მოცემული როგორც პერმანენტული საკრამენტი, ღმერთმსახურება თანდათან უნდა გადაქცეულიყო სპირიტუალურ მოგონებად. ამგვარი დებულებები, ცხადია, დიდ უკმაყოფილებას იწვევდნენ ოფიციალური სამღვდელოების წრეებში. ამავე დროს, ემერსონი ხაზს უსვამდა ახალი გამოცხადების მიღების შესაძლებლობას, რასაც ადასტურებდა მისთვის XVIII ს. შვედი მისტიკოსის და საეკლესიო რეფორმატორის, ემანუელ სვერენბორგის მოღვაწეობა.
გერმანული იდეალიზმის გავლენა თვალსაჩინოა XIX საუკუნის ინგლისელ და ამერიკელ პოეტებზე და მოაზროვნეებზე. თავად ტერმინის “ტრანსცენდენტალიზმის” – შემოღება მიუთითებს იმაზე, რომ ემერსონი ღრმად იყო შთაგონებული დიდი გერმანელი ფილოსოფოსის ნააზრევით.
კანტისეული გაგება ტრანსცენდენტალურისა (ტრანსცენდენტულისგან განსხვავებით) გულისხმობს არა იმ ცოდნის შინაარსს, რომელიც რაიმე ობიექტებითაა დაინტერესებული, არამედ ხასიათს ცოდნისას, რამდენადაც ეს ცოდნა შეიძლება იყოს აპრიორული. ასეა მაგალითად, ტრანსცენდენტალურ ესთეტიკაში, რომელიც ცდილობს დაადგინოს, არის თუ არა ჩვენს შეგრძნებებში რაიმე აპრიორული ელემენტები. ასევეა კატეგორიათა ტრანსცენდენტალური დედუქცია, რომელიც ცდილობს დაგვანახოს, რომ არსებობენ a priori კონცეფციები და გვაჩვენოს, თუ როგორია მისი როლი შემეცნებაში, ასე რომ, ტრანსცენდენტალური იდეალიზმი, კანტისეული გაგებით ამგვარი სახელს იმის გამო ღებულობს, რომ კანტს სჯერა: ყოველივე, რაც ჩვენ ვიცით, განპირობებულია ჩვენი შემეცნებითი აპარატიდან გამომდინარე ფაქტორებით.
რაც შეეხება შელინგისეულ გაგებას ტრანსცენდენტალური იდეალიზმისას, იგი განსხვავდება კანტისეული გაგებისაგან: შელინგი ცდილობს დაადგინოს იმ რეალობის ჭეშმარიტება, რომელიც არსებობს ბუნებისმიერი და გონებისმიერი ფენომენების მიღმა; ამას კანტი შეუძლებლად სთვლიდა გონებისათვის, რომელიც მხოლოდ მოვლენათა სამყაროთი უნდა შემოფარგლულიყო, რათა შეექმნა “წმინდა ბუნებისმეტყველება”, თუმც კანტი არ გამორიცხავდა იმის შესაძლებლობას, რომ ამ მიღმული რეალობის, ანუ ნუუმენთა სამყაროს შემეცნება ძალუძს ინტელექტუალურ ინტუიციას ანუ გონს, რომელიც, კანტის აზრით, ადამიანს არ გააჩნია. ამიტომ აღიარა მან “საგანი თავისთავად” შეუმეცნებლად, თუმცა დასტოვა თეორიული შესაძლებლობა გონითი შემეცნებისა. აქედან წარმოსდგა ტერმინი “ნუუმენოს”, ე. ი. გონითი შესამეცნებელი (ნუს-ბერძ.-გონი).
ემერსონი ამბობს, რომ ტრანსცენდენტალურის გაგება კანტის ფილოსოფიიდან შემოვიდა მის მსოფლმხედველობაში, ვინაიდან კანტმა ლოკის სკეპტიურ ფილოსოფიასთან დაპირისპირებით აღმოაჩინა ახალი კლასი იდეებისა, რომელნიც გრძნობადი ციდან არ მომდინარეობენ. მაგრამ, უნდა ითქვას, რომ ემერსონისეული გაგება ტრანსცენდენტალიზმისა შელინგისას უფრო უახლოვდება, ვიდრე კანტისას, ვინაიდან კანტი შეუძლებლად სთვლიდა რაიმე ცოდნას ნუუმენალური სამყაროს შესახებ, აქედან გამომდინარეობდა მისი სკეპტიციზმი მისტიკასთან და თეოსოფიასთან დამიკიდებულებაში. მისი აზრით, ადამიანს შეუძლია მხოლოდ რწმენა ჰქონდეს ზენა სამყაროსი და არა ცოდნა. შელინგი კი, “გამოცხადების ფილოსოფიის” ავტორი, აღიარებდა ამგვარი უზენაესი ცოდნის შესაძლებლობას.
ემერსონი ამბობს: “ტრანსცენდენტალისტი ღებულობს მთელი სისრულით სპირიტუალურ დოქტრინას, მას სწამს სასწაული, სწამს ახალი შესაძლებლობები ადამიანური გონიერებისა, სულიერი ნათლისა და ძალის წვდომაში. მას სწამს ინტერპრეტაცია და ექსტაზი. მას სურს, რომ სპირიტუალურმა პრინციპმა გამოავლინოს თავისი თავი ბოლომდის, ყოველგვარი მიმართებით ადამიანთა ყოფაში და გამორიცხოს ყოველივე არასპირიტუალური, ე.ი. ყოველივე პოზიტიური, დოგმატური ან პიროვნული. ამრიგად, ინსპირაციის სპირიტუალური საზომი არის სიღრმე აზრისა”. ყოველივე ზემოთქმულს, ე.ი. ემერსონის რწმენას ზენა სამყართა შემეცნების შესაძლებლობაში, ამოწმებს აგრეთვე მისი ბრწყინვალე ესსე ემანუელ სვედენბორგის შესახებ, სადაც იგი ღრმა მოწიწებით შესცქერის სვედენბორგის გამოცდილებას ყოფიერების ზენა სფეროებში მიღებულს.
ახლა დავუბრუნდეთ ედვინ არლინგტონ რობინსონის შემოქმედებას. სწორედ ამ საზეო თვალსაზრისით უყურებს იგი პოეტის დანიშნულებას ლექსში “poet”, როდესაც ამბობს, რომ პოეტმა უნდა დაინახოს საგანთა მარადიული ძალა, უნდა ჩასწვდეს ამ ძალის მნიშვნელობას. უფრო მეტი სიზუსტისათვის მოვიტანთ პროზაულ თარგმანს ამ ლექსის შესავლისას:
“საგანთა მარადიული ძალის ჩაწვდომა, მის შესახებ უშიშრად, გაბედულად შეთხზვა სიმღერებისა – აი რა არის, ჩემი აზრით, იმ ადამიანის მისია, რომელსაც პოეტი უწოდებს ხალხს. მან შესაძლოა იმღეროს უხეშად, არაგრაციოზულად, მაგრამ თუ იგი განაცხოველებს ერთ ნამდვილ სიმს მაინც, რომელშიაც სთვლემს საღვთო მუსიკა, და ერთ ვინმეს მაინც განუფრთხობს ამბიციის ძილს და შთააგონებს ჭეშმარიტებას, მაშინ იგი მღერის კარგად (აქ უნებლიედ გვახსენდება ჩვენი დიდი ილიას “პოეტი”).
რობინსონის აზრით, პოეტი არის ნათელმხილველი, რომელმაც უნდა განჭვრიტოს მოვლენათა სამყაროს საფარს მიღმა საგანთა რეალობა, და აზიაროს ამ რეალობას დანარჩენი ადამიანები, განუფრთხოს მათ ამბიციის ძილი, გაარღვიოს მათ სულებში მთვლემარე საღვთო სიმები. ემერსონის მსგავსად, მას სჯერა აზროვნების ძალისა, სჯერა, რომ აზროვნებას ძალუძს მიგვიყვანოს რეალობის განცდასთან. შესანიშნავად, ლაკონურად არის ეს აზრი გადმოცემული ოთხსტრიქონიან ლექსში “ერთიანობა”(Unity):
“ისევე, როგორც ურიცხვი ეონების დაჭერა შეიძლება ერთ წამის ხილვაში, ასევე ღვთაებრივად არიან არეკლილნი ცხოვრების ჩვეულებრივი, კონკრეტული ამბები აზრის კედლებზე”.
შემდეგ ამას მოსდევს “პარაფრაზა”, სადაც პოეტი გვეუბნება:
“ჩვენ გავკივით, გვინდაო ცხოვრება, მაგრამ ვერავინ ეზიარება მას, სანამ არ შეწყვეტს ადამიანურ სუნთქვას (არ მოიშორებს აჩრდილს ადამიანური სუნთქვისას); ჩვენ გვეოცნებება სიკვდილი, მაგრამ ვერავინ მოკვდება, ვიდრე არ დატოვებს გზას სიკვდილისაკენ მიმავალს” (აქ უნებლიეთ გვახსენდება ორი ლათინური ანდაზა: – Mors janua Vitae – “სიკვდილი სიცოცხლის კარიბჭეა” და Nascentes Moribur – “დაბადებითვე ვკვდებით”).
მიღმა სამყაროს მისტერიებს კვლავ და კვლავ უბრუნდება რობინსონი თავის ლექსებში. დანტესეული იდუმალების სუნთქვა იგრძნობა სონეტში “ზენა” (Supermacy). აქ აღწერილია პოეტის ვიზიონერული განცდა მიღმა სამყაროში მოგზაურობისა, სადაც მან “იხილა უფლის მარადიული დღე”, რომლის პირისპირ გამკრთალდა მისი საკუღარი დიდების სიზმარი, აქვე მოისმინა მან მიცვალებული ადამიანების სიმღერა მზეში. აქ დანტეს სამოთხის გარდა უნებლიედ გვახსენდება ჩვენი რუსთველი, ნესტან დარეჯანის წერილი, სადაც ნესტანი მოელის ტარიელთან შეხვედრას მზის სფეროში. იგივე განწყობილებაა “მიცვალებული მეგობრების ბალადაში”, სადაც გამოთქმულია ის დიადი აზრი, რომ ყოველივე კვდება სიყვარულის გარდა, და რომ სიყვარული არის უმთავრესი საქმე, რომელიც ღმერთმა მოგვიჩინა ადამიანებს. ამ ბალადაში უჩვეულო ოსტატობითაა მიგნებული ხალხური პოეზიის სული, ხალხური ბალადის ინტონაცია და წყობა. უნდა ითქვას, რომ ეს ნაწარმოები ერთ-ერთი შედევრთაგანია ამერიკული პოეზიისა.
აღსანიშნავია, აგრეთვე რობინსონის ლექსი “ბაღნარი”, სადაც პოეტი ბაღის სიმბოლური გამოყენებით გვაძლევს ცხოველმყოფელი სულიერი სამყაროს სურათს. ბაღი, როგორც სულიერი სამყაროს გამოხატვის საშუალება, ოდითგანვე მოდის საკრალურ ლიტერატურაში და პოეზიაში. საკმარისია გავიხსენოთ ბიბლიიდან სამოთხის ბაღნარი, რომელიც სხვა არაფერია, თუ არა ზეგრძნობადი სფეროს ასახვა, ან გავიხსენოთ ბერძნული მითოლოგიის “ესპერიდების ბაღნარი” და სხვ. აღსანიშნავია, აგრეთვე, სახარებაში მარიამ მაგდალინელის ბაღში ყოფნის სცენა, სადაც იგი იხილავს მკვდრეთით აღმდგარ მაცხოვარს მებაღის სახით. ასევე ხვდება პოეტი მებაღეს აზრის ღვთაებრივ წალკოტში: “არსებობს წალკოტი შეუზღუდველი, სადაც ყვავიან მრავალგვარი კოკრები და ყვავილები, ათასფერი ფოთლები და ერთხელ, ვარდებს შორის მე და მებაღე ვიყავით მარტონი, იგი წარმიძღვა და მაჩვენა ადგილი, სადაც მე დავყარე ჩემი ცხოვრების დღენი მწირ ნიადაგზე და სადაც სევდიანი სუროს ტევრში კვლავ ვპოვე ნაყოფი ჩემივე ცხოვრებისა! აჰ, აქ იყო ჩემი ცხოვრება. აქვე იყო ყველა ადამიანთა ცხოვრებანი; ისინი ჰგავდნენ წიგნს, და ყოველ ფურცელს ჰონდა სასწაულებრივი ხელმოწერა, თითოეულის საფუძველი იყო აზრის მარადიული მარცვალი, თითოეულის ფესვი იყო სიყვარული აზრის ღვთაებრივ წალკოტში.”
მსგავსი ფილოსოფიური სიღრმით გამოირჩევიან ლექსები – “საკურთხეველი”, “წინაღამე”, “კაპიტანი კრეგი”, “კოსმოსი”, “ორი სონეტი”, “უოლტ უიტმანი” და სხვანი. ასეთია ედვინ არლინგტონ რობინსონი, ინგლისური ლექსის დიდოსტატი, ღრმა მოაზროვნე პოეზიაში, აზრის ამაღლებულ ემოციად მქცეველი, ამავე დროს ედგარ ლი მასტერსთან და სხვებთან ერთად, იგი არის უფაქიზესი “ყოფითი” ლირიკის შემქმნელი ამერიკულ პოეზიაში, დიდი ფსიქოლოგი და ადამიანის სულის ჭეშმარიტი მესაიდუმლე.
0.000000
0.000000
ზვიად გამსახურდია 